Stanowisko Nowa Słupia i Świętokrzyski Park Narodowy

Ścieżka edukacyjna historyczno-przyrodnicza „Dymarki na stoku Łysej Góry”
Stanowisko Nowa Słupia i Świętokrzyski Park Narodowy

Zapraszamy na spacer (a Państwu, którzy tu kończą wędrówkę, dziękujemy za spacer) ścieżką edukacyjną historyczno-przyrodniczą „Dymarki na stoku Łysej Góry”. Trasa ma 3 km długości i dziesięć przystanków, dzięki którym można zapoznać się z dziejami, a także przyrodą Nowej Słupi, osobliwościami Świętokrzyskiego Parku Narodowego, starożytnym górnictwem i hutnictwem świętokrzyskim, górskimi krajobrazami oraz specyficznym ukształtowaniem terenu.

Nowa Słupia powstała u podnóża góry zwanej Łyścem, Łysą Górą lub Świętym Krzyżem (595 m n.p.m.), na której wzniesiono klasztor benedyktyński, będący pierwszym i do połowy XVII w. najważniejszym sanktuarium religijnym w Polsce. Miasto od średniowiecza stanowiło ostatni punkt wyjściowy pielgrzymów (w tym wielu polskich królów) udających się do relikwii Drzewa Krzyża Świętego. Przypomina o tym, znajdująca się na trasie ścieżki, charakterystyczna figura kamienna, zwana najczęściej Pielgrzymem lub św. Emerykiem. Poniżej zachował się Dom Opata, będący plebanią nieistniejącego dziś, XVI-wiecznego kościoła pw. św. Michała. Poza ścieżką, przy Rynku, wznosi się późnorenesansowy kościół parafialny pw. św. Wawrzyńca, pochodzący z XVII w. Na cmentarzu urządzono groby powstańców styczniowych oraz żołnierzy I i II wojny światowej. Wspomnieniem społeczności żydowskiej jest XX-wieczna synagoga.

Stromy teren, ciągnący się w górę, wzdłuż tzw. Drogi Królewskiej, był areną bitwy pod Skałką, stoczonej 11 lutego 1863 r. między powstańcami styczniowymi pod wodzą Mariana Langiewicza a wojskami rosyjskimi. Cały masyw Łysogór i część sąsiednich obszarów, od 1950 r., objęto ochroną jako Świętokrzyski Park Narodowy. Zajmuje on powierzchnię ponad 7,6 tys. ha. Wśród roślinności, która zachowała się w dużym stopniu w stanie naturalnym i stanowi pozostałość pradawnej Puszczy Jodłowej, dominują lasy, na czele z endemicznym dla Polski zbiorowiskiem wyżynnego jodłowego boru mieszanego, a także zbiorowiskiem buczyny karpackiej. Charakterystyczny jest także modrzew polski na Chełmowej Górze i zespół jarzębiny świętokrzyskiej. W parku i otulinie odnotowano ponad tysiąc gatunków roślin naczyniowych, w tym blisko 131 gatunków prawnie chronionych i 38 gatunków górskich, takich np. jak miesiącznica trwała, tojad dzióbaty, kokoryczka okółkowa, paprotnik kolczysty czy przetacznik górski. Stwierdzono ponad 4 tys. gatunków fauny, choć ich liczba może być wielokrotnie wyższa. Niektóre świadczą o naturalności, a nawet pierwotności środowiska. Do najciekawszych należą, m. in., motyl przeplatka aurinia, chrząszcze jelonek rogacz, nadobnica alpejska, pachnica dębowa, zgłębek bruzdkowany i zgniotek cynobrowy oraz ślimaki przeźrotka Kotuli i świdrzyk siedmiogrodzki. Z terenu parku opisano kilka gatunków nowych dla nauki. Królestwo grzybów reprezentuje ponad 450 gatunków wielkoowocnikowych, w tym wiele gatunków objętych ochroną ścisłą. Osobliwością parku są gołoborza, czyli wielkie rumowiska skalne, powstałe w czasie zlodowacenia. Bogactwem parku jest również dziedzictwo kulturowe, skupione głównie na Świętym Krzyżu i w Świętej Katarzynie.

A TO CIEKAWE!

• Dymarka to piec do jednorazowego wytopu żelaza, znany od okresu wpływów rzymskich, czyli od ok. 2 tys. lat. Był budowany z cegieł lessowych, po czym zasypywany od góry rudą żelaza i węglem drzewnym. Po osiągnięciu temperatury 1530 stopni C otrzymywano łupkę, ważącą ok. 20 kg, którą należało wielokrotnie przekuć. Pozostałością był kloc żużla, o wadze nawet 100 kg. Na olbrzymim obszarze między Nową Słupią a rzeką Kamienną istniał system plemienny, będący w stanie zorganizować masową produkcję żelaza, największą w barbarzyńskiej Europie. Ludność kultury przeworskiej stworzyła prawie 7 tys. warsztatów, w których działało prawie 600 tys. pieców. Powstało w nich 9-11 tys. ton żelaza. Rozmiary produkcji można ocenić pamiętając, że np. grot do strzały waży kilka gramów, a jeden miecz przypadał wtedy na ok. 100 osób.
• Od 1967 r. organizowana jest, obecnie w sierpniu, największa impreza edukacyjna w województwie świętokrzyskim i wielki festyn archeologiczny pod nazwą „Dymarki Świętokrzyskie”. Pod kierunkiem uczonych prowadzone są wytopy żelaza metodą sprzed 2 tys. lat. Pokaz uświetniają występy najlepszych zespołów estradowych i folklorystycznych. Twórcy ludowi wystawiają swoje rękodzieła. Można zapoznać się z codziennym życiem dawnych ludzi i podziwiać sprawność rzymskich legionistów.
• Zorganizowane w miejscu odkrycia 42 dymarek Muzeum Starożytnego Hutnictwa Świętokrzyskiego im. Mieczysława Radwana, Centrum Kulturowo-Archeologiczne z rekonstrukcjami kilkunastu obiektów nawiązujących do epoki dymarek oraz powstający Park Dziedzictwa Gór Świętokrzyskich stanowią niezwykle atrakcyjny kompleks turystyczny, wprowadzający w świat górnictwa i hutnictwa świętokrzyskiego oraz innych atrakcji regionu.
• Symbolem Świętokrzyskiego Parku Narodowego jest jeleń, choć nie bytuje on tu stale, lecz obserwowany jest jedynie w czasie przejść. W godle, między rogami, widoczny jest krzyż z dwoma poziomymi ramionami, co nawiązuje do legendy, dotyczącej sprowadzenia relikwii Drzewa Krzyża Świętego przez królewicza węgierskiego Emeryka.
• Zgodnie z przekazami kamienna figura, zwana najczęściej Pielgrzymem lub św. Emerykiem, każdego roku posuwa się na górę o długość ziarnka piasku. Gdy dotrze na Święty Krzyż, nastąpi koniec świata.
• W XIX i na początku XX w. ponad 20 mężczyzn w parafii Nowa Słupia miało na imię Emeryk.