Stanowisko Łazy

Ścieżka edukacyjna historyczno-przyrodnicza „Dymarki na stoku Łysej Góry”
Stanowisko Łazy

Łazy są obecnie częścią miasta Nowa Słupia. Ich nazwa oznacza, że powstały jako miejsce po wypalonym lub wykarczowanym lesie i przeznaczone zostały pod uprawę lub na pastwisko. Teren ten bardzo mocno wcina się klinem w drzewostan południowo-wschodniej części Łysej Góry (dokładniej – jej odnogi zwanej Chełmcem), co stało się zapewne za przyczyną klasztoru świętokrzyskiego, który w nieznanym czasie doprowadził do powstania osady na terytorium posiadanym od czasów fundacji w XII w.

Dzieje tego miejsca są jednak znacznie bardziej odległe i sięgają czasów starożytnych. Odkryto bowiem 24 stanowiska żużla z okresu wpływów rzymskich, związane z produkcją żelaza, w tym jedno wielkie piecowisko dymarskie.

W trakcie prac archeologicznych natrafiono też na ceramikę siwą i wczesnośredniowieczną chatę o wymiarach 3,5 na 2,5 m, wraz z paleniskiem. Druga, datowana jako o kilkadziesiąt lat młodsza chata, z paleniskiem i pięcioma jamami zasobowymi, świadczy o charakterze rolniczo-hodowlanym osady. Mieszkańcy uprawiali wówczas jęczmień i żyto, zajmowali się tkactwem, korzystali z kościanych szydeł i drewna bukowego w dużej ilości.

Z 1695 r. pochodzi informacja o „polach pod Skałką i Łazach zwanych”, należących do mieszczan z Nowej Słupi. Łącznie 1839 zagonów posiadali wówczas: Wojciech Brudek, Stanisław Bukowski, Benedykt Chamera, Dziurzyński, Grzegorz Flak, Sebastian Flak, Szymon Flak, Wawrzyniec Kalwat, Grzegorz Kozieł, Szymon Kwiatkowski, Tomasz Liberadzki, Grzegorz Ogon, Wojciech Ogon, Wojciech Olaszkowski, Piotrowski, Krzysztof Płaski, Walenty Płaski, Stanisław Sadelewski, Krzysztof Samsąt, Staniek oraz Tomasz i Krzysztof Wróblowie.

W 1884 r. w odniesieniu do tego miejsca użyto określenia osada leśna.

Przepływający przez Łazy potok Słona Woda ma swój początek na południowym stoku Łysej Góry. Tworzą go cieki wypływające z kilku stałych źródeł. W górnym biegu malowniczo rozbija się o kaskady i meandruje w licznych zakolach. W przypadku małych opadów często jednak wysycha. Inaczej jest w Łazach, gdzie wprawdzie także odnotowuje się różne natężenie  niesionej wody, ale jej stała siła erozyjna doprowadziła do powstania jaru.

Przy głównym skrzyżowaniu dróg znajduje się krucyfiks, wykonany z jasnego piaskowca i obecnie częściowo zniszczony, który wystawiono w 1835 r.. Ze słabo czytelnego napisu wynika, że fundatorami byli Wincenty i Tekla z Lesiakiewiczów Sucheccy. Wzięli ślub w Nowej Słupi w 1827 r., gdy urodzony w Waśniowie kawaler miał 21 lat, a urodzona w Nowej Słupia panna – 22 lata. Mieli synów Michała i Józefa, z których ten drugi, w 1858 r., ożenił się z Katarzyną Pawlikiewicz. Wincenty zmarł w 1868 r., zaś Tekla w 1881 r.

A TO CIEKAWE!

• Nad Słoną Wodą, w południowo-wschodniej części Łazów, na głębokości ok. 40 cm, odkryto zorganizowane piecowisko dymarskie ze śladami 95 dymarek. Dzieliło się na cztery części i było przecięte ścieżką o szerokości ok. 50 cm. Oznacza to, że działalność produkcyjną prowadzono w tym miejscu przez kilka sezonów. Przy piecowisku znajdowały się typowe jamy z pozostałościami drobnego żużla, fragmentami szybów dymarek, węglem drzewnym i tzw. grąpiami, czyli niewielkimi okruchami żelaza, które w procesie produkcji odpadły wraz z żużlem i nie zostały poddane przekuwaniu. Ciekawym znaleziskiem była cegła szybowa, o wymiarach 18 na 23 cm, z częściowo zachowanym otworem dmuchowym, który jednak nie może udzielić odpowiedzi na wciąż nurtujące uczonych pytanie, czy dymarki pracowały w oparciu o dmuch naturalny, czy też sztuczny..
• Zagon to zarówno staropolska miara długości, jak i powierzchni upraw rolnych. W różnych okresach i w różnych okolicach mogła oznaczać inną wielkość. W XVII w. szerokość zagonu wynosiła najczęściej sześć skib, ale czasami tylko cztery skiby. Skiba to wąski pas roli podcięty w czasie orki lemieszem pługa, odwrócony i położony na bok. Jeśliby przyjąć sześć skib, to szerokość zagonu wynosi ok. połowy pręta, czyli ok. 2,2 m. Aby wyliczyć powierzchnię zagonu, potrzebna jest jeszcze jego długość. Z nią sytuacja wygląda gorzej. Naturalna długość zagonu wynosi jedną staje, czyli 225 łokci, co oznacza ok. 134 m. W takim przypadku powierzchnia zagonu wynosiła ok. 300 m kw. Wspomniana w dokumencie z 1695 r. wielkość 1839 zagonów dawałby zatem powierzchnię ponad 55 ha. W praktyce mogło być to znacznie więcej, gdyż najczęściej zwracano uwagę tylko na szerokość zagonu, a jego długość wynikała z długości całego pola, traktowanego jako zwarta jednostka uprawy. Długość pola zaś wynosiła zwykle nie jedną, a kilka bądź kilkadziesiąt staj.
• Mimo powszechnej dostępności kamienia w całej najbliższej okolicy, krucyfiksu nie wykonano z miejscowego surowca, lecz z piaskowca łatwiejszego w obróbce. Tutejsza skała, a więc piaskowiec kwarcytowy, jest zbyt zwięzła i twarda. Powstała w środkowym i późnym kambrze (od ok. 505 do ok. 485 mln lat temu) w wyniku cementacji piasków spoiwem krzemionkowym, a następnie ich rekrystalizacji, co doprowadziło do połączenia się ziaren i spoiwa w jednolitą skałę.