Początki osadnictwa na terenie Gminy Nowa Słupia sięgają II wieku przed Chrystusem i są związane z rozwijającym się na tym obszarze hutnictwem żelaza.
O intensywnym osadnictwie wczesnośredniowiecznym na tych terenach świadczy wzniesienie imponującej budowli jaką był wał kultowy (IX - XI w.) na Łysej Górze (Łyścu), a także liczne legendy nawiązujące do powstania już w pocz. XI w. na szczycie tej góry ośrodka kultu religijnego.
W XIV wieku w źródłach, pojawia się nazwa klasztoru Święty Krzyż, będąca zarazem nazwą topograficzną góry wspomnianej jako Mons Calvus bądź Łysiec.
Z czasem przenosi się ona na cały obszar wypiętrzonych w orogenezie hercyńskiej wzniesień ciągnących się od Przedborza na płn.-zach. po Opatów na płd.-wsch. jako Góry Świętokrzyskie.
W 1269 r. wzmiankowana jest w dokumentach wieś Stara Słupia. Natomiast w 1351 r. wymienione jest już miasto Nowa Słupia. Nazwa osady - pierwotnie z łacińska Slupp - nawiązywać może do wbitych w dno rzeki słupów służących do mocowania sieci przy połowie ryb, bądź też osady oznaczonej obronną wieżą lub słupem granicznym. Takie oznaczenie mogło być drogowskazem dla pielgrzymów wędrujących na Święty Krzyż. Osada aż do XIX w. zaspokajała potrzeby pielgrzymów zmierzających do Sanktuarium. Otrzymywano tu dach nad głową, pożywienie oraz możliwość nabycia wyrobów miejscowych rzemieślników.
Istniejący do dziś w środy targ, nadał miastu Władysław Jagiełło, który kilkakrotnie pielgrzymował stąd do klasztoru świętokrzyskiego. Po kasacie klasztoru w 1819 r. miejscowość podupadła i wskutek restrykcji po powstaniu styczniowym (tu stoczono 11.II. 1863 r. bitwę zwaną bitwą pod Skałką) traci prawa miejskie w 1869 roku.
Obecnie będącą siedzibą gminy Nową Słupię rozsławiają prowadzone przez naukowców od 1967 r. eksperymentalne wytopy żelaza z rudy, metodą stosowaną przez zamieszkujących Góry Świętokrzyskie dwa tysiące lat temu hutników.
Nowa Słupia jest także jednym z głównych celów krajoznawczych podczas wycieczek na Kielecczyznę. Tutaj rokrocznie organizuje się festyn archeologiczny "Dymarki " będący nie tylko prezentacją starożytnych metod wytopu żelaza, ale także projekcją możliwości turystycznych Gminy Nowa Słupia.
Rys historyczny miejscowości Nowa Słupia
Czasu lokacji Słupi Nowej jako osady nie znamy, ale należy przypuszczać, że nastąpiła ona między 1269 – 1351r. Według ks. Gackiego król Kazimierz Wielki w roku 1351 w Szydłowie na prośbę opata Świętosława i braci zakonu Św. Benedykta wszystkie wsie i miasto Słupię Nową przenosi z prawa polskiego na prawo niemieckie, zwane średzkim i tym jednocześnie stwierdza miejskość naszej miejscowości. Kazimierz Wielki przez cały okres panowania dbał o zagospodarowanie ziem polskich na terenie całego Królestwa, a szczególnie na północno – wschodniej stronie Łysogór.
Czynnikiem miastotwórczym był handel. Tam, gdzie rozwijał się handel, rosła zamożność mieszczan, przybywało obiektów kulturalnych i rozwijała się kultura. Życie gospodarcze wiązało się nierozerwalnie z klasztorem i podążającymi do niego pątnikami. Miejscowość była własnością opata, to on decydował o ilości karczm, młynów, jatek mięsnych. Miasto żyło jakby w cieniu klasztoru. Aby podnieść jeszcze bardziej status miasta Słupia Nowa, król Władysław Jagiełło w 1405r. nadał miejscowości prawo organizowania cotygodniowych targów w każdy czwartek.
Wieki XV i XVI były najlepszym okresem rozkwitu gospodarczego i kulturalnego Rzeczpospolitej. Wzrosło zapotrzebowanie na produkty rolno – spożywcze. Posiadacze ziemscy zwiększyli produkcję rolną, w związku z czym nastąpił rozkwit gospodarczy, zwiększyła się liczba ludności. Wzrosło znaczenie miast, rzemiosła i handlu.
Według ks. Józefa Gackiego „Miasto Słupia w 1475 roku miało 58 domów, dwór zakonny, folwark, dwie sadzawki, dwa młyny wodne i wiatrak, sad zawierający 500 drzew rodzących gruszki i jabłka, łaźnie”. A w 1510 r znajdowało się już tutaj 5 młynów na 12 kół wraz z wiatrakiem. W 1571 r pracowało już 17 rękodzielników, 3 czeladników, ponadto 13 chałupników i 5 gorzelników, zaś 7 lat później – 21 rękodzielników. W 1589 r odnotowano 4 kuźnie kowalskie, 4 warsztaty szewskie, 3 piekarzy, 3 krawców, 2 prasołów (handlarze solą)i 6 gorzelników.
Wielkie znaczenie dla miasta Słupia Nowa miała jedyna droga, która wiodła do sanktuarium. Tłumy ludzi należało przenocować, wyżywić i udzielić im pomocy medycznej - to też spowodowało rozwój miasta. Już w latach 1453- 1469 miasto utrzymywało podwody z Łagowem, Waśniowem, Bodzentynem, Wąchockiem, a nawet z Szydłowcem.
W XV i XVI w wzrosła zamożność mieszkańców. Miasto zaczęło się rozwijać wzdłuż drogi na Św. Krzyż i w kierunku Opatowa, przez co zmienił się kształt miasta z placowego na ulicowy. Powstawały coraz to nowsze zagrody, czego wynikiem była konieczność budowy zagród w polach i wydzieleniu do nich nowych dróg dojazdowych, które z czasem przekształcono w uliczki.
Opat Michał Maliszewski ufundował i uposażył na przedmieściu Nowej Słupi szpital i kościół p.w. św. Michała, który miał służyć biednym i chorym. W 1677 r nastąpiła konsekracja trzech ołtarzy: NMP i św. Michała, Anioła Stróża i św. Katarzyny. Drewniany kościół składał się z kwadratowej nawy, prezbiterium, zakrystii, kaplicy NMP. W latach 60. XVII w kościół musiał znajdować się w złym stanie skoro opat Antoni Karski rozpoczął budowę nowego, murowanego kościoła z probostwem. W czasie prac budowlanych opat zmarł, roboty przerwano, a w połowie XIX w rozebrano do fundamentów. Budynek plebani po pewnym czasie wykończono i w 1807 r otworzono tu szkołę podwydziałową.
W latach 20. XVII w opat Bogusław Radoszewski, aby polepszyć byt mieszkańców Słupi Nowej, wydzielił ze swoich dóbr, w tak zwanym ogrodzie opackim, obszar ziemi na wybudowanie przedmieścia, które nazwał Radoszowem na swoją cześć.
W latach 1622 – 1625 i 1652 – 1654 nawiedziły Słupię Nową jak i cały teren Rzeczpospolitej epidemie, które zdziesiątkowały liczbą mieszkańców. Te niekorzystne zjawiska zostały gwałtownie pogłębione przez pustoszące kraj wojny. „ Potop” szwedzki był dla Polski największą do tej pory wojną, rzutującą na całe stulecia, zważywszy na jej skutki dla gospodarki i kultury. Jakby tych nieszczęść było mało w 1666 r wybucha wielki pożar, w którym spłonęła większa część miasta. Pożarowi uległ też drewniany kościół. Dzięki pomocy klasztoru stopniowo odbudowano domy w mieście. Staraniem ówczesnego plebana i benedyktyna Macieja Sekulskiego w 1678 r ukończono budowę nowego kościoła po wezwaniem św. Wawrzyńca.
Aby poprawić gospodarczo opactwo i miasteczko, król Stanisław Poniatowski w 1787 r na prośbę opata, potwierdził przywileje swoich poprzedników i nadał Słupi Nowej trzy nowe jarmarki. Handel był przywilejem miast i jednym z czynników odróżniających je od wsi.
W wyniku trzeciego rozbioru Polski Słupia Nowa znalazła się w zaborze austriackim, a potem jeszcze dwukrotnie zmieniała przynależność państwową.
Słupia Nowa była miastem rządowym. Na jej czele stał burmistrz, który do pomocy miał dwóch ławników, mianowanych spośród miejscowych obywateli, mających własne nieruchomości. Burmistrzem czy kasjerem mógł zostać tylko ten obywatel miasta, który posiadał nieruchomość oraz był w stanie wpłacić kaucję w wysokości zależnej od wielkości miasta i zamożności obywatela.
Słupia Nowa była zaliczana do małych miast o niewielkich dochodach, a dochodami kasy miejskiej stanowiły czynsze z dzierżaw domów miejskich, jatek, piekarni, kramów, podatku jarmarcznego, targowego, kopytkowego, od transakcji, uboju i innych.
Słupia Nowa uzyskała rozgłos dzięki założeniu szkoły podwydziałowej (poziom szkoły średnie), przez opactwo przy kościele św. Michała. Na czele stał prepozyt Weremund Molętowski, zaś nauczycielem był ks. Hugo Jopowicz- wikary słupski, niektórych przedmiotów uczyli zakonnicy z klasztoru. Lekcje języka francuskiego prowadził uciekinier przed rewolucją francuską Francuz Manfran. Przy szkole utrzymywano ponwikt dla synów i córek mieszczan i okolicznych ziemian. Jednym z uczniów był Wincenty Reklewski z Obręcznej herbu Gozdawa, poeta okresu sentymentalizmu, żołnierz armii napoleońskiej. Na apel księcia Józefa Poniatowskiego (naczelnika sił zbrojnych Księstwa Warszawskiego) przerwał studia i jako ochotnik, wstąpił do oddziału artylerii. Za zasługi został odznaczony Krzyżem Virtuti Militari.
W okresie powstania listopadowego, we wrześniu stacjonował jeden z czołowych dowódców powstania, generał Samuel Różycki, który na przedpolach Łysogór, w rejonie Piórkowa i Łagowa wydał bitwę wojskom rosyjskim. Książe Adam Czartoryski, który przebywał tu wraz z wojskim polskim, odbył naradę w dniu 20 X tego roku, a następnie udał się na Święty Krzyż, gdzie z wieży kościelnej pożegnał ojczyste strony, kierując się na zagraniczną tułaczkę.
Lata 40. i 50. XIX w były serią klęsk dla Słupi Nowej. Długotrwałe deszcze doprowadziły do zniszczenia upraw zbóż i ziemniaków, masowo podało bydło i trzoda chlewna, ceny produktów rolnych w związku z tym wzrosły. Panował głód, któremu towarzyszyła epidemia cholery. Wodę czerpano głównie z rzeki, tu pojono inwentarz, co powodowało fatalne warunki sanitarne. Gęsta, drewniana zabudowa sprzyjała częstym pożarom. Słupia Nowa w połowie XIX w była miasteczkiem z wiodącą funkcją rolniczą i ona stanowiła podstawę utrzymania.
Na początku lat 60. XIX w w miastach Królestwa Polskiego zaczęły być organizowane manifestacje patriotyczne, związane z rocznicami historycznych wydarzeń i tak w latach 1861 i 1862 uroczystości odpustowe na Świętym Krzyżu stały się miejscem takich wydarzeń.
W dniu 23 I 1863 r w Królestwie Polskim wybuchło powstanie styczniowe. Jedną z ponad tysiąca bitew i potyczek powstania była bitwa pod Świętym Krzyżem. Tu 5 II 1863 r Marian Langiewicz rozbił obóz między Słupią Nową a Świętym Krzyżem. Rozlokowanie wojsk poza miasteczkiem miało na celu uchronienia go przed zemstą Rosjan. Po upadku powstania styczniowego rozpoczęły się represje caratu. Tysiące patriotów trafiło do więzień, byli traceni, konfiskowano im majątki lub zsyłano na Sybir.
Innym rodzajem represji wobec społeczeństwa polskiego był ukaz carski z 21 VI 1869 r, który pozbawił praw miejskich w Kongresówce 336 miasteczek, wśród nich i Słupię Nową.
Zlikwidowane miasta traciły przywileje. Pewna część zlikwidowanych miast nie spełniała wymogów przysługujących miastom, były to tylko miasta z nazwy.
Pod koniec XIX w. życie obywateli w dawnym mieście Słupi Nowej nie zmieniło się. Dalej uprawa ziemi była ich głównym zajęciem, przeważały gospodarstwa 3-4 morgowe, powyżej 10 mórg miało tylko 15 gospodarstw. Po 1860r. przestały obowiązywać ograniczenia w osiedlaniu się Żydów, którzy opanowali handel i rzemiosło. Ludność osady wzrosła w ciągu 30 lat o 80%, głównie za sprawą Żydów.
W okresie likwidacji pozostałości epoki zaborów Nowosłupianie nie podjęli starań na rzecz przywrócenia praw miejskich, akceptowali utrwalony przez pół wieku status osady.
Mieszkańcy żyli problemami dnia codziennego, wyznaczonymi staraniami o zapewnienie bytu rodzinie, pracą w polu, cotygodniowymi targami i świętami religijnymi tak katolicy jak i Żydzi. Pierwsze lata w wolnej Polsce to okres trudnej odbudowy.
Od 1918 r funkcjonowało zgromadzenie gminne jako organ uchwałodawczy, wybierających radnych, złożony ze wszystkich pełnoletnich obywateli, oraz rada gminna, ciało zarządzające i kontrolujące działalność wójta i jego personel administracyjny wraz z sołtysami.
Po drugiej wojnie światowej odczuwalne były skutki demograficzne. Całkowitej zagładzie uległa społeczność żydowska. Życie straciło również wielu Polaków.
W okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej osoby podejmowały pracę w odbudowujących się miastach, odbudowującym się przemyśle, kopalniach, hutach. Na miejscu też wielu mieszkańców podjęło pracę w powstałej Gminnej Spółdzielni „Samopomocy Chłopskiej” w Nowej Słupi, w Kopalni Pirytu w Rudkach (później w latach 70. ubiegłego wieku przekształconą w Zakład Urządzeń Chemicznych „Metalchem”).
Czas rozwoju przemysłowego skończył się wraz z przekształceniami ustrojowymi w kraju na przełomie lat 80 i 90. Upadła Gminna Spółdzielnia, upadł też Zakład „Metalchem” i wiele innych mniejszych zakładów.
Przez ostatnie lata dzięki staraniom kolejnych samorządów i samych mieszkańców obserwujemy rozwój Nowej Słupi. Należy podkreślić, że układ urbanistyczny Nowej Słupi z owalnym Rynkiem, który jest miejscem zbiegu wielu ulic jest typowy dla osadnictwa miejskiego, predestynuje do tego aby nazywać Nową Słupię miastem. Od 1 stycznia 2019 r. Nowa Słupia znów jest miastem.